همانطور که در مطلب پیشین اشاره کردیم، برای ساخت عطرها از منابع متفاوتی استفاده می شود که به طور کلی می توان آنها را به سه گروه تقسیم نمود:
منابع طبیعی
منابع جانوری
منابع مصنوعی
در بلاگ قبلی توضیحاتی در خصوص منابع طبیعی و مصنوعی ارایه شد و در اینجا به مقوله منابع حیوانی خواهیم پرداخت.
مشک Musk
یکی از قدیمی ترین منابع جانوری برای تولید عطر، نوعی آهو است که از آن مشک (نافه) به دست می آید. نکته جالب این است که آهوی ختن از دیربازبسیارمورد اهمیت ما ایرانی ها بوده تا جایی که در ادبیات ما نیز بارها به آن اشاره شده است.
حضرت حافظ میفرمایند:«مژدگانی بده ای خلوتی نافه گشای/که زصحرای ختن، آهوی مشکین آمد»
همچنین سعدی نیز در باب هشتم گلستان چنین آورده :
مشک آنست که خود ببوید، نه آنکه عطار گوید.
بنابراین این ماده یکی از معروفترین و قدیمی ترین مواد مورد استفاده در ساخت رایحه به شمار می آید.
اما مشک واقعا چیست؟
مُشک به ماده خوشبویی اتلاق می شود که از آهویی زیبا، معروف به آهوی مشک ویا ختن به دست می آید. این آهوی بدون شاخ جثه کوچکتری از آهوهای معمولی دارد و به رنگ قهوه ای می باشد که بیشترین آنها درمنطقه ای به نام ختن یا خاتن از سرزمین چین زیست می نمایند، در واقع این ماده بسیارمعطر، گرانبها و کمیاب ازنافه جنس نر آهوی ختن گرفته میشود. نافه غده ای کیسه مانند است که درست پایین تر از ناف در زیر شکم آهوی نرواقع شده است ودر آن ترشحاتی قهوه ای رنگ به شکل ماده ای لزج و خمیرگونه ذخیره می شود .
طبق کتب کهن چینی مشک بر سه قسم است:
اولین گونه آن که ارزشمندترین آن نیز به شمار می رود در فصل بهار پس از انباشته شدن در کیسه مذکور، برای این حیوان زیبا ایجاد درد و خارش نموده و همین امر موجب می گردد آهو با تقلا و کشیدن شکم بر سنگ ویا با استفاده ازحرکت سم، آن را دفع نماید و جالب است که عنوان می شود به دلیل قدرت بوی این نوع مشک رویش گیاهان اطراف آن متوقف میشوند و در واقع این رایحه قوی مانع از رشد گیاهان مجاور خود می گردد.
دومین گونه مشک بعد از شکار و کشتن آهوی مشک بدست می آید که این روش با انتقادهای بسیار رو به رو گشته و سازمان حمایت از حقوق حیوانات با آن به مخالفت پرداخته است. همین امر موجب گشت تا عطر سازان به دنبال راه حلی برای بدست آوردن مشک، بدون آسیب به حیوان باشند و دست به تولید مشک مصنوعی زدند، البته امروزه برای به دست آوردن مشک طبیعی روش های دیگری نیز مورد استفاده قرار می گیرد. به طور مثال در مراکزی به پرورش این نوع آهو پرداخته و در فصل بهار با قاشقک هایی، مشک انباشته شده را از کیسه( غده) آن خارج می نمایند به طوری که آسیبی به آهو نرسد.
معروف است که بهترین مشک مربوط به آهوان سرزمینهای چینی و یا تبتی می باشد اما می توان آن را در مکانهای دیگری نیز یافت از جمله در نپال و روسیه.
کاستوریوم Castoreum
یکی دیگرازحیوانات مورد اهمیت در ساخت عطر، سگ آبی یا Beaver می باشد که معروف ترین آن گونه ای از آمریکای شمالی است( Castor canadensis).
این حیوان منحصر به فرد علاوه بر اینکه معمار زبردستی به شمار می آید، به دلیل بهره مندی از ماده ای منحصر به فرد به نام کاستوریوم که از ترشح غددی خاص( شبه جنسی ) ایجاد می شود به عنوان منبعی مهم و ارزشمند درصنعت عطر سازی به شمار می آید و از جایگاهی ویژه برخوردار است.
در واقع این سگ های آبی از ترشح این غدد و ایجاد رایحه ی بسیار قوی برای علامت گذاری قلمرو خود استفاده می کنند. همچنین زمانی که احساس خطر کنند نیز با ایجاد این این رایحه خاص و منحصر به فرد دشمنان خود را فراری می دهند. همچنین این روغن بسیار چرب، ترشح می شود تا از موهای آن در برابر سرما و رطوبت محافظت کند. به همین دلیل، غدد شبه جنسی این حیوان توجه متخصصان در صنعت عطر را به خود معطوف نمود و این ماده، به یکی از منابع حیوانی در ساخت عطرمبدل شد.متاسفانه در اغلب مواقع این روغن معطر زمانی بازیابی می شود که حیوان برای تنظیم جمعیت و یا فروش خز خود کشته می شود.
عنبر Ambergris
برای هزاران سال عنبربه عنوان پدیده ای منحصر به فرد شناخته شده است . شواهد فسیل شده از این ماده به 1.75 میلیون سال قبل باز می گردد و به احتمال زیاد بشر بیش از 1000 سال است که از آن استفاده می کرده است.
عنبررا گنج دریا و طلای شناور نامیده اند. این پرسش که این ماده ارزشمند از کجا می آید، سال ها به شکل یک راز باقی ماند و در طی آن چندین نظریه مطرح شد، از جمله اینکه احتمالا فوم سخت شده دریا یا فضولات پرندگان بزرگ است. با این حال، زمانی که شکار نهنگ در مقیاس بزرگ در دهه 1800 آغاز شد، در نهایت پرده ازاین راز بزرگ برداشته شد وهویت تنها تولید کننده آن، نهنگ اسپرم یا عنبر (Physeter macrocephalus) کشف شد. نهنگ‌های عنبر به خاطر روغن ارزشمند‌شان شکار می‌شدند که به طور گسترده برای سوخت لامپ‌ها و ساخت صابون استفاده می‌شد.
عنبر یک رشد پاتولوژیک موم مانند است که تقریباً در یکی از هر صد نهنگ عنبر وجود دارد.گفته میشود این ماده در درون نهنگ شکل می گیرد.در واقع به آرامی به یک توده جامد از عنبر تبدیل می شوند که طی سالیان دراز در داخل نهنگ رشد می کنند.
در مورد چگونگی بیرون آمدن عنبر از نهنگ نظرات متناقضی وجود دارد. برخی بر این باورند که نهنگ توده را قی می کند و نام مستعار معروف “استفراغ نهنگ” را برای آن برگزیدند.
برخی دیگرمعتقدند عنبر از اسپرم این نوع وال به وجود می آید که طی تغیراتی به شکل توده ای سخت خارج میشود.
یکی از مشخص ترین ویژگی های عنبر، بوی آن است. هنگامی که از نهنگ خارج می شود، به عنوان بوی قوی مدفوع توصیف شده است. اما گفته می شود که رایحه پس از خشک شدن توده دلپذیرتر می شود. در این مرحله اغلب به عنوان مشک توصیف می شود. عنبر قبل از پیدا شدن می‌تواند سال‌ها در اقیانوس شناور بماند. هر چه مدت طولانی تری در معرض دریا باشد، تصور می شود کیفیت بهتری داشته باشد.
به دلیل دسترسی دشواروهزینه بالا، در حال حاضردر بیشتر عطرها، مواد شیمیایی مصنوعی جایگزین آمبرین شده است وعطرهایی که دارای این ماده جادویی هستند جزو گران ترین عطرها محسوب می شوند.
برای شیمیدان، عنبر یکی از اسرار بزرگ عطرسازی محسوب می شود. یک تثبیت کننده با ارزش بالا، ماندگاری طولانی و ملایم که استفاده در مقادیر کم، اثری درخشان بر روی کل عطر ایجاد می کند.
مشک گربه زَبّاد Civet Musk
از دیگر حیواناتی که در این زمینه، مورد استفاده قرارمی گیرند، می توان به سیوت آفریقایی یا همان گربه زَبّاد اشاره نمود. سیوت حیوانی گربه ماننداست که همچون سمور دارای دم و پوزه بلند و نوک تیزمیباشد و گونه های مختلف آن از بخش بومی آفریقا و بیشتر آسیا هستند که ازترشحات آن ( Civet Musk ) به دست می آید. در واقع، این گوشتخوار کوچک برای نشان دادن قلمرو خود، ماده بسیار بدی ترشح می کند که از غدد اطراف مقعدی می آید.
سیوت خالص یک خمیر زرد رنگ دارای بافتی کره ای است که با گذر زمان تیره تر می شود. در حالت عادی بوی تهوع آوری دارد و به سمت بوی ناخوشایند مدفوع غالب است، اما وقتی رقیق شود رایحه ای درخشان، مخملی و گلی ایجاد می کند.
هیراسیوم Hyraceum
هیراسیوم که «سنگ آفریقا» نیز نامیده میشود، فضولات سنگ مانند و خشک شده حیوانی به نام هیراکس می باشد.
هیراکس پستانداری با جثه متوسط است که شباهت زیادی با خوکچه هندی در ابعاد بزرگ دارد. شاید عجیب به نظر برسد اما جالب است بدانید که نزدیک ترین نژاد زنده از این جانور، فیل است. هیراکس ها متعلق به مناطق بومی آفریقا وخاورمیانه هستند و در گروه های 10 تا 8 نفری زندگی می کنند که همگی عادت به اجابت مزاج و ادرار کردن در یک مکان دارند. رسوبات حاصل از این کار، درپی فرایندی که صدها ویا هزاران سال طول می کشد به سنگی تبدیل می شود که آنرا هیراسیوم می نامند، عنصری مورد توجه درصنعت عطرسازی و طب سنتی آفریقای جنوبی .
موم زنبور عسل beeswax absolute
همه ما با این ماده پر ارزش آشنا هستیم که توسط زنبورعسل تولید می شود، اما احتمالا اکثرافراد فکر می کنند که این ماده تنها برای خوردن مورد استفاده قرار می گیرد در صورتیکه در ساخت بسیاری از عطرهای مطرح دنیا از آن استفاده می شود.
